Pieter Compaan (1903-1983) is een van die Groninger kunstenaars die we niet meer kennen. Hij was in de hoogtijdagen van De Ploeg geen lid van deze vereniging. En zoals bekend is ging de aandacht in de laatste decennia vooral uit naar de grote schilders van De Ploeg. Dat er buiten De Ploeg ook talentvolle kunstenaars waren bewijzen de werken van Compaan waarvan hier Compositie, een abstract schilderij, centraal staat.
Piet Compaan werd geboren in Kantens en heeft het eerste deel van zijn werkzame leven in Groningen doorgebracht. In 1937 verliet zijn werkgever deze stad en dientengevolge verhuisde Compaan naar Den Haag, waar hij tot aan zijn dood in 1983 bleef wonen.
In de tijd dat Compaan zich rond de jaren dertig aan de kunst wijdde was het artistieke klimaat in Groningen, en ook in de rest van het land, niet van dien aard dat een schilder van zijn werk kon leven. Daar waren andere bezigheden voor nodig. Compaan ging in het reclamevak en produceerde met vaardige hand talloze advertenties voor uiteenlopende producten, zoals de baljaponnetjes van Maison Swarte, de juwelen van Frans Brugsma of de piano’s van de firma Steenhuis. Maar ook voor minder tot de verbeelding sprekende producten als kunstmest, gas en verzekeringen wist hij met zijn tekenstift de juiste toon te treffen. Als reclametekenaar deed hij regelmatig mee aan prijsvragen, en niet zonder succes. Zo werden in 1934 zijn inzendingen voor de Gemeentelijke Gasfabriek en de Nationale Levensverzekering-Bank bekroond met een voor die tijd aanzienlijke geldprijs.
Timmerde Piet Compaan met zijn reclamewerk geregeld aan de weg, van de kwaliteit van zijn vrije werk was hij kennelijk minder overtuigd. Dit blijkt uit het feit dat hij wel aanhaakte bij groepstentoonstellingen, maar nooit het initiatief heeft genomen voor een solo-expositie. Het was pas in 1984 dat zijn werk uitgebreid werd getoond in de zalen van Arti et Industriae te Den Haag. Dit was een herdenkingstentoonstelling voor de kunstenaar die een jaar daarvoor was overleden. Het is dan ook navrant dat hij een dergelijke blijk van erkenning zelf niet heeft meegemaakt.
Door zijn opleiding en dagelijks werk op het reclamebureau van Boricius van Borssum Waalkes had Compaan een vlotte tekenhand ontwikkeld. Hij maakte rake portretten en wist in levendige schetsmatige lijnen de essentie te pakken van mensen uit zijn omgeving. Er zijn prachtige studiebladen bewaard gebleven, waarin hij naar voren komt als een aandachtige kijker die zich met kennelijk plezier inleefde in zijn objecten, of het nu zijn collega’s waren, de bakkersknecht, de draaiorgelman of zomaar een model op de Haagsche Schetsclub.
Hoewel zijn grootste kracht in de figuratie lag, heeft Compaan zich in de naoorlogse jaren ook aan de abstractie gewaagd. Hij voelde zich niet zozeer aangetrokken tot het abstract expressionisme dat in Nederland door de schilders van CoBrA zo feestelijk werd uitgedragen. Liever experimenteerde hij met de doorwerking van het kubisme, de geometrische abstractie en een voorbeeld daarvan is deze Compositie in olieverf op board die, zoals het meeste werk van Compaan, niet is gedateerd, maar ongetwijfeld rond 1970 is ontstaan.
De compositie wordt gevormd door een dubbel kader waarop vier quasi-wiskundige vormen staan, die vage reminiscenties oproepen aan grafmonumenten, maar meer nog herinneren aan tekens en aan schrift. Hebben we hier te maken met een ingetogen vorm van graffiti, nog voordat het genre in Amerika werd uitgevonden? Staat er een naam? Die van de kunstenaar misschien? Het zijn speculaties die geen hout snijden, maar die bewijzen dat de vorm de verbeelding prikkelt zoals de gelaagde structuur van de verfhuid de zinnen streelt. Opmerkelijk is de evenwichtigheid van het geheel. De ordening is rustig. De complementaire kleuren oranje en blauw zijn zowel contrastrijk als warm en gedempt.
Pieter Compaan was kennelijk niet alleen de vlotte tekenaar van talloze schetsen en advertenties. Hij was tevens de aandachtige constructeur van bezonken composities met een uitgesproken meditatieve stemming, voor wie daar gevoelig voor is.
Literatuur: C. Hofsteenge, Pieter Compaan 1903-1983, Groningen 1990.
Annemarie Timmer, ‘Pieter Compaan’, Kunstwerken uitgelicht, www.sbbkg.nl, 2007-2008.
Op deze site staan ook mijn teksten over de schilders Jan van der Baan, Gerrit Barlinckhoff, Sebastiaan Galis, Ger van Norden, in, www.sbbkg.nl